«Porque Che reunía, en su extraordinaria personalidad, virtudes que rara vez aparecen juntas. El descolló como hombre de acción insuperable, pero Che no solo era un hombre de acción insuperable: Che era un hombre de pensamiento profundo, de inteligencia visionaria, un hombre de profunda cultura. Es decir que reunía en su persona al hombre de ideas y al hombre de acción».
“Che se ha convertido en un modelo de hombre no solo para nuestro pueblo, sino para cualquier pueblo de América Latina. Che llevó a su más alta expresión el estoicismo revolucionario, el espíritu de sacrificio revolucionario, la combatividad del revolucionario, el espíritu de trabajo del revolucionario, y Che llevó las ideas del marxismo-leninismo a su expresión más fresca, más pura, más revolucionaria. ¡Ningún hombre como él en estos tiempos ha llevado a su nivel más alto el espíritu internacionalista proletario!”
Fidel Castro
«Sean capaces siempre de sentir, en lo más hondo, cualquier injusticia realizada contra cualquiera, en cualquier parte del mundo. Es la cualidad más linda del revolucionario.«
«El aspecto fundamental en el cual la juventud debe señalar el camino es precisamente en el aspecto de ser vanguardia en cada uno de los trabajos que le compete.«
Ernesto Guevara
Incluso os grandes revolucionarios teñen un orixe, unha familia, un contexto social e unha infancia. Obviamente, neste aspecto, Ernesto Guevara de la Serna non é excepción algunha. Nado o 6 de xuño de 1928, o Che é fillo de Ernesto Guevara Lynch e Celia de la Serna. O seu pai, Ernesto Guevara, formaba parte dunha acomodada familia sudamericana con ascendencia na nobreza europea, mentres que a familia materna gozaba de reminiscencias entre terratenentes e figuras políticas e militares destacadas. Pouco a pouco, eses títulos e riquezas foran desaparecendo co paso das xeracións, deixando á familia do que sería revolucionario cubano nunha situación acomodada pero lonxe dos luxos e da cercanía á influencia social de antano.
Na época na que Ernesto pai e Celia se coñeceron, o linaxe xa non equivalía a fortuna, sendo o pai do Che un mozo dinámico e emprendedor, pero sen dúbida afastado do poder político e económico real. Sen moito interese polos negocios familiares e tras conseguir un título como mestre maior de obras que complementaría con posteriores estudos, Ernesto Guevara Lynch inicia unha relación con Celia de la Serna, unha moza chea de inquedanzas sociais coa que remataría casándose e tendo o pequeno Ernesto. O Che nacería en Rosario, sendo o primeiro de cinco irmáns.
O pai do Che dedicábase durante aqueles anos á construción, pero debido á inestabilidade política e á crise comercial na cidade, finalmente, a familia decide emprender un negocio destinado a desenvolver unha plantación de erva mate, considerada naquela década un auténtico “ouro verde”. Tras mercar unha extensión de terreo, Celia e Ernesto proban sorte como erveiros. A súa vida transcorre entón entre a plantación de Caraguatay e Bos Aires, o que rematará determinando a vida do futuro guerrilleiro. Con tres anos recén cumpridos, sofre unha grave crise asmática que derivará no diagnóstico definitivo da enfermidade que o acompañará, con diversos episodios agudos, durante gran parte da súa vida. Os pais de Ernesto compróban como os ataques deixan ao mozo sen apenas ánimo e tumbado na cama. Finalmente, tras varias consultas médicas, achégase ás condicións climáticas o empeoramento da saúde do mozo. Polo que a familia decide trasladarse a un pobo da montaña de Altagracia en busca de mellores condicións climáticas que favorezan a saúde do seu fillo.
Durante estes anos nos que a enfermidade impide ao mozo Ernesto desenvolver unha infancia activa e normal, o futuro dirixente revolucionario descobre a súa paixón polo xadrez e un amor pola lectura que o acompañará durante toda a súa vida. Son numerosos os testemuños que nos debuxan ao Che mergullado en longas xornadas de lectura e formación, mesmo nos escasos respiros das xornadas na serra cubana ou enfrentando partidas simultáneas de xadrez cos seus compañeiros nos breves descansos durante a preparación das súas expedicións internacionalistas.
Contan algúns dos que se enfrontaron ao dirixente cubano sobre o taboleiro de xadrez que detectaba facilmente calquera intento de tomar unha vantaxe ilícita por parte dos seus compañeiros. Aqueles xogadores que facían estas pequenas trampas co obxectivo precisamente de poñer á proba a súa memoria, sorprendíanse coa súa capacidade para memorizar de forma simultánea a situación de diversos escenarios en contenda. É quizais durante aquelas xornadas de quietude, motivadas pola súa enfermidade, que o que sería comandante da revolución cubana, logra cultivar a súa faceta intelectual e a súa curiosidade polo mundo a través dos libros, pero tamén pronto o mozo Ernesto, xa con dez anos cumpridos, comeza a trepar á serra para poñer á proba os seus músculos ou a xogar ao fútbol cos seus amigos.
Da súa primeira etapa de escolarización destaca en Ernesto a súa fluidez na lectura, a súa capacidade para comprender as leccións e especialmente a súa tozudez e a súa capacidade para converterse no líder da pandilla de amigos. Julio Verne, Cervantes, Emilio Salgari e diversos filósofos comezan a compartir espazo coas excursións á serra, as loitas con pandillas rivais e a progresiva entrada na adolescencia.
O paso da infancia á adolescencia do Che ven marcado polo traslado da familia á próxima cidade de Córdoba, capital da provincia. Alí, con 14 anos, comezou os estudos de secundaria nunha cidade de antigo cuño español, tradicionalista e católica. O Colexio Nacional Deán Funes, lugar de reunión dos nenos acomodados da cidade, é o centro escolar no que a familia decide inscribir ao maior dos irmáns.
Cursou os seus estudos sen dificultades, demostrando ser un mozo avispado, con rápida retención dos coñecementos cursados e verbo fácil. Tamén se introduciu na práctica do rugby, na que debido ao seu estado físico aínda renqueante e á súa delgadez, nunca chegou a destacar. Aparecendo nesta época a súa vea inconformista e os seus continuos desafíos ás normas establecidas, Ernesto Guevara destaca como líder do seu grupo de amigos e un mozo dado a diversos «travesuras».
O pensamento político do mozo Guevara comeza a despertar. Algúns testemuños lembran a súa sentenza contra Churchill, ao que cualificaba de «político de pacotilla», e a súa participación no «Movimento de Monteagudo» e Acción Democrática. A casa da familia foi punto de firme oposición ao peronismo, na que se chegou a dar cobixo a opositores e incluso a fabricar artefactos explosivos. A biblioteca familiar reunía por aquel entón varios miles de volumes: libros de autores clásicos da literatura universal, historia, filosofía, psicoloxía, arte, aventuras e tamén obras de Marx, Engels e Lenin coas que, moi mozo, pouco a pouco o Che se iría familiarizando.
En 1947, a familia trasládase de novo a Bos Aires e Guevara ingresa ese mesmo ano na facultade de medicina da Universidade Nacional. O seu pensamento antiimperialista nace previamente á súa convicción marxista, o seu propio pai lembra discusións con seu fillo acerca da ocupación norteamericana de Corea, á que o Che se oponía firmemente. Xa neste momento da súa vida, os seus pais vivían xuntos pero de feito estaban separados.
Nos seus estudos universitarios, o mozo Ernesto demostra especial interese na investigación do asma – enfermidade que padecía e pola que sempre se mostrou preocupado –, as alerxias, a lepra e tamén acerca da teoría sobre a nutrición. O mesmo expresou que cos seus estudos quería sentirse útil para o mundo e incluso chegar a ser un famoso investigador. Empeñado nesta labor, fixo prácticas no Instituto de Investigacións Alérxicas e pouco a pouco comezou a consagrar a súa vida á cura das mesmas.
A vida do Che daría un xiro cos viaxes realizados por Arxentina e Latinoamérica na década de 1950.
Na Arxentina de 1950 divulgárase o uso das bicicletas motorizadas que durante a Segunda Guerra Mundial usaran os ordenanzas e correos do Exército italiano. O seu uso resultaba sinxelo para calquera persoa que tivera uns mínimos coñecementos mecánicos e un mínimo de diñeiro para adquirir o pequeno motor que se tiña que acoplar ao vehículo.
Guevara logra instalar un pequeno motor marca «Micrón» no seu transporte e tras uns iniciais percorridos polas cercanías de Bos Aires, decide percorrer doce provincias en nove semanas, chegando a realizar un percorrido de máis de catro mil quilómetros. O mozo aventureiro entabla conversa con numerosas persoas, chegando a traballar en San Francisco de Chañar nunha leprosería co seu vello amigo Alberto. En Rosario, Ernesto volvería a atoparse cos seus antigos compañeiros de escola e amigos, para finalmente rematar o seu viaxe nas provincias máis pobres do país.
Este primeiro viaxe marcaría a experiencia do Che e incitarao a preparar novas travesías no continente latinoamericano.
É neste punto en que o mozo Che comeza os seus viaxes en motocicleta polo continente. A lomos de «Poderosa II», unha motocicleta modelo Norton propiedad do seu amigo Alberto Granado, con quen compartía viaxe. Como un aventureiro que busca a súa sorte, comeza un viaxe por Sudamérica que se inicia co paso da cordilleira dos Andes cara a Chile. Ambos compañeiros parten da provincia de Córdoba percorrendo todo o norte arxentino ata chegar a Chile por Peulla, Petrohué, Osorno e Valdivia.
Sen apenas medios económicos, diríxense ao leprosario de Rapa Nui. En todo este percorrido dependen da amabilidade das persoas coas que se atopan polo camiño para atopar aloxamento e, en ocasións, sustento. É nese punto, especialmente despois do seu paso pola mina de cobre de Chuquicamata, onde o Che entra en contacto directo coas difíciles condicións de vida dos obreiros e indíxenas, comprobando de primeira man as perniciosas consecuencias dos intereses dos Estados Unidos no continente.
Nos seus diarios, Ernesto anota as súas vivencias durante o viaxe e as súas reflexións acerca da realidade social dunha América Latina duramente golpeada pola pobreza e a desigualdade. En 1952, chegan a Lima onde estableceron unha estreita relación co médico e comunista Hugo Pesce, relación que marcaría notablemente a vida do Che. Pesce os conduce ao leprosario Portada de Guía, ubicado na periferia de Lima. Alí atenden aos pacientes da enfermidade de Hansen e habitan durante uns meses.
Desde ese punto, diríxense a Pucallpa onde embarcaron cara a Iquitos para, nesta ocasión, colaborar co leprosario de San Pablo. É nese lugar onde médicos e pacientes lles regalaron unha balsa chamada Mambo-Tango coa que ambos amigos logran remontar o Amazonas ata a fronteira peruano-colombiana para desembarcar finalmente no pequeno porto de Leticia.
Tras superar serios problemas á súa entrada ao país froito da ditadura de Laureano Gómez, finalmente os mozos aventureiros chegan a Bogotá e desde alí parten a Cúcuta, na fronteira colombiana-venezolana. Xa en xullo, o Che e Alberto Granado chegan a Caracas, Venezuela, lugar no que os amigos separáronse o 26 de xullo. Alberto decide quedar no país traballando nun leprosario e Ernesto, tras unha breve estancia con amigos da súa familia, regresaría a Bos Aires para rematar cos seus estudos universitarios.
O viaxe durou seis meses, un percorrido o ancho do continente americano que marcaría definitivamente a vida de Guevara.
Antes de regresar a territorio arxentino, Ernesto viaxa a Estados Unidos nun avión que transportaba cabalos de carreiras, aproveitando a ocasión ofertada por varios amigos de realizar este viaxe de forma gratuíta. Sen recursos, o Che traballa como empregado doméstico dunha azafata cubana e lavaplato, compartindo co seu amigo cordobés Jimmy Roca, ao que atopara á súa chegada, a indixencia da vida dun estudante en Miami.
Xa a mediados de outubro, regresa a Arxentina, coincidindo co anuncio por parte do peronismo da obrigatoriedade da materia de «formación cidadá» para todos os alumnos da promoción de 1952. Resolto a evitar este intento de penetración ideolóxica na súa formación académica, o Che propónse concluír rapidamente a súa carreira. Cumprido este propósito, Ernesto realiza estudos de especialización en alerxias e publica varios traballos en revistas especializadas.
Xa co seu título baixo o brazo, prepárase para un segundo viaxe, desta vez en ferrocarril. Parte para iso nesta ocasión co seu amigo de Córdoba «Canica» Ferrer. O seu destino: Bolivia.
A súa viaxe comeza en xullo de 1953, desde Bos Aires e tomando dirección a Bolivia, os amigos permanecerán varias semanas en La Paz. Nesa época, na capital boliviana están a ter lugar os primeiros meses do goberno revolucionario de Paz Estenssoro. O ano anterior, mediante unha violenta revolución, o Movemento Nacionalista Revolucionario (MNR) conseguiu que Estenssoro recuperase o poder que gañara nas urnas e con iso dar por derrotada a ditadura de Mamerto Urriolagoitia.
O movemento revolucionario baséase na reforma agraria e na nacionalización das minas. As rúas cheas de índios armados con fusís impactan ao Che, pero xunto a Calica decide seguir rumbo a Puno, Cuzco e Machu Picchu, para finalmente dirixirse a Lima, lugar no que Ernesto atoparase co doutor Pesce e coñecerá a outros mozos arxentinos de distintas ideoloxías que en gran medida formaban parte dos exiliados políticos que tiveran que fuxir do país pola fronteira occidental.
Finalmente, os amigos deciden separarse, Calica diríxese a Venezuela e o Che toma rumbo a Guatemala, país no que o coronel Arbenz comezara unha política de reforma agraria no marco dun goberno afastado da submisión aos intereses estranxeiros.
As decisións do dirixente guatemalteco danaran seriamente os intereses da empresa estadounidense United Fruit, que o acusa de iniciar unha revolución comunista no país. O 18 de xuño de 1954, co apoio da CIA, iníciase o golpe de estado co bombardeo da capital por parte de avións militares. Entre o 18 e o 27 de xuño, o goberno de Jacobo Arbenz desmorónase pese aos intentos de algúns sindicatos con forte influencia comunista por resistir, chegando a pedir sen éxito ao presidente que armase ao pobo.
O Che intenta organizar batallóns de obreiros e chama á resistencia, pero todos os intentos resultan infrutuosos. Tras negarse repetidamente, finalmente as súas amizades logran convencer a Ernesto para que se refuxie na embaixada Arxentina. Desde Guatemala parte só cara á fronteira mexicana, realiza o camiño a Tapachula e desde alí a Chiapas para posteriormente dirixirse á cidade de México.
Neste último viaxe, o pensamento de Guevara evoluciona, o seu compromiso político acentúase e claramente enfronta un forte pensamento marxista. Unha carta enviada á súa tía o 10 de decembro de 1953 así o amosa:
“En el paso tuve la oportunidad de pasar por los dominios de la United Fruit, convenciéndome una vez más de lo terrible que son estos pulpos. He jurado ante una estampa del viejo y llorado camarada Stalin no descansar hasta ver aniquilados estos pulpos capitalistas. En Guatemala me perfeccionaré y lograré lo que me falta para ser un revolucionario auténtico. […] Tu sobrino, el de la salud de hierro, el estómago vacío y la luciente fe en el porvenir socialista. Chau. Chancho.”
O México de 1954 era unha especie de santuario para os represaliados políticos de todo o mundo. Alí, o Che atopa as súas vellas amizades cubanas, que finalmente lle presentarán aos irmáns Castro. Á súa chegada, o revolucionario arxentino sobrevive como pode, desempeñando a tarefa de fotógrafo clandestino nos parques mexicanos. As súas xornadas laborais transcorren intentando convencer aos clientes do valor daquelas retratos. O Che percorre a cidade dun extremo a outro conversando e convivindo coa sociedade mexicana. Eles son os que lle transmiten o pulso do país.
Pronto reencontrarase con Hilda Gadea, coa que finalmente casará e terá unha filla en febreiro de 1956, Hildita, á que Ernesto chamaba con agarimo Pequeña Mao. Durante ese período, Guevara retoma as longas xornadas de lectura e afonda nos clásicos do marxismo. Tras un fortuíto encontro con Ñico López, comeza a acudir ás reunións do grupo de cubanos moncadistas que se reunían coordinados por María Antonia González nun departamento céntrico ubicado en Emparán 49. Alí coñece a Raúl Castro, con quen entabla unha duradeira e profunda amizade baseada no seu común pensamento marxista-leninista.
En 1955, Raúl chega a ser o padriño de boda do matrimonio legal do Che con Hilda. O menor dos Castro atopábase en México preparando a chegada do seu irmán Fidel, que cumpría condena por dirixir o asalto ao Cuartel Moncada o 26 de xullo de 1953. Co seu alegato de defensa «La historia me absolverá», Fidel Castro vai converterse xa nun claro dirixente da resistencia fronte á ditadura de Batista, chamando de forma clara e concisa a unha revolución que puxese fin ao seu goberno.
O 7 de xullo de 1955, Fidel Castro aterriza en México tras ser amnistiado pola ditadura de Batista. Apenas unhas semanas despois prodúcese o primeiro contacto co Che Guevara e a relación entre ambos estreita tanto que xa o 26 de xullo, Fidel ofrécelle ao Che sumarse á aínda nacente revolución cubana. Sen dubidalo, o Che acepta. Por aquel entón, aquela era unha revolución sen armas e sen tropa, pero Ernesto Guevara pasa, pese a iso, a integrar a lista dos primeiros que se embarcarían no Granma.
O grupo de guerrilleiros trasladase a unha finca ás aforas de México D.F e comeza o seu adestramento baixo a dirección do tenente coronel Alberto Bayo, ex membro do Exército republicano español. O Che tivo á súa cargo a organización sanitaria do continxente. As leccións de tiro, as longas camiñadas e o exercicio físico variado supuxeron a primeira disciplina que forxaría aos rebeldes de Sierra Maestra nos rigores do combate.
Entre o 20 e o 24 de xuño de 1956, os irmáns Castro, o propio Che Guevara e a maior parte do Movemento 26 de Xullo foron arrestados pola policía mexicana. En todo momento, o Che asume ante as autoridades a súa militancia comunista, os seus plans para iniciar unha revolución en Cuba e a intención de comezar unha loita armada revolucionaria en toda América Latina. Iso provoca que a liberación do arxentino resulte especialmente complicada. Neses días, o Che escribe o seu poema «Canto a Fidel», evidenciando a influencia que alcanzara o líder cubano sobre a figura de Ernesto Guevara.
Nunha embarcación con capacidade para unhas trinta persoas, 82 homes ao mando de Fidel Castro parten o 25 de novembro de 1956 desde o porto mexicano de Tuxpán e chegan á Praia das Coloradas no sur de Cuba. Ao pouco de chegar, a aviación de Batista descobre as súas posicións e inicia un ataque que remata coa vida de varios guerrilleiros, fere a outros tantos e logra dispersar ao grupo. O resto é ben coñecido pola historia.
Ernesto Guevara de la Serna convértese no icónico Che Guevara, un mito, unha lenda, un símbolo. Aínda que, tal e como o propio guerrilleiro cubano-arxentino lembra ao militar que ía asasinalo, ante todo o Che era un home. Un mozo arxentino que nos seus viaxes foi capaz de atopar aquilo que o unía cos desherdados do seu continente e do mundo. Non era un oprimido, nin tan sequera un mozo excepcional polo seu contexto ou un líder revolucionario nato. Ernesto Guevara era “simplesmente” un home íntegro, un militante comunista, un revolucionario.
En tempos nos que a historia se reinventa sen sentido e o capitalismo afoga todo recordo ou loita, o Che supón hoxe pouco máis que un complemento identitario para moitos. Pero é na súa figura máis humana, na súa propia historia, na que temos que encontrar o claro exemplo que se debuxa tras a súa vida e obra.
Resulta difícil para nós imaxinar unha revelación como a sufrida polo Che en Bolivia ou Nicaragua. Poucos lograremos sentir nos nosos acomodados e económicos viaxes a sensación de pertenza que Guevara logrou adquirir nas súas rutas por América Latina. Non se trata de emular os seus camiños, nin de emprender largos viaxes en motocicleta ou en ferrocarril, nin tampouco de ler os seus diarios en busca de claves ocultas. Trátase simplesmente de adoptar a mirada que nos mostre o mundo que todo mozo debería ver: unha mirada curiosa, valente, capaz de cuestionarse todo e regresar sobre os seus valores para descubrir novas afinidades con aqueles que sofren ou necesitan apoio.
Non necesitamos percorrer outro continente nin buscar grandes aventuras. Calquera de nós percorreu Europa sen ser capaz por iso de atopar a precariedade, a incerteza e o medo nos ollos de outros que, como nós, hoxe viven os seus días sós en diversos países cos que compartimos un sistema, un modelo político e incluso unha moeda común. Estamos máis vinculados que nunca na nosa explotación, mais mostrámonos incapaces de recoñecernos como suxeitos revolucionarios. Ese é o legado do Che e a súa historia, esa é a lección dos seus viaxes: a crónica dun mozo que non se rendía ante as adversidades do camiño, nin renunciaba nunca a ir un pouco máis lonxe. Un home capaz de empatizar e facer propio o sufrimento alleo.
56 anos despois do seu asasinato, quizais esa sexa a ensinanza máis importante que nos pode legar Ernesto Guevara de la Serna: un home capaz de loitar por un proxecto común, por unha causa xusta, por un imposible. Un rebelde, un guerrilleiro, un revolucionario, pero ante todo: un home novo.