“No he de aconsejar yo que el pueblo de tal o cual provincia, de tal o cual reino, se alce un día como ángel exterminador, cargando con todo el material explosivo de odio, rencores, injusticias, lágrimas y humillaciones de medio siglo, y recorra el país como en una visión apocalíptica, aplicando la tea purificadora a todas las fortalezas del nuevo feudalismo civil en que aquel del siglo XV se ha resuelto, diputaciones, ayuntamientos, alcaldías, delegaciones, agencias, tribunales, gobiernos civiles…, y ahuyente delante de sí a esas docenas de miserables que le tienen secuestrado lo suyo, su libertad, su dignidad y su derecho, y restablezca en fiel la balanza de la ley, prostituida por ellos; yo no he de aconsejar, repito, que tal cosa se haga; pero sí digo que mientras el pueblo, la nación, las masas neutras no tengan gusto por este género de epopeya; que mientras no se hallen en voluntad y en disposición de escribirla y de ejecutarla con todo cuanto sea preciso y llegando hasta donde sea preciso, todos nuestros esfuerzos serán inútiles, la regeneración del país, será imposible. Las hoces no deben emplearse nunca más que en segar mieses; pero es preciso que los que las manejan sepan que sirven también para segar otras cosas, si además de segadores quieren ser ciudadanos; mientras lo ignoren, no formarán un pueblo; serán un rebaño a discreción de un señor; de bota, de zapato o de alpargata, pero de un señor. No he de aconsejar yo que se ponga en acción el “colp de fals” de la canción catalana, ahora tan en boga, tomando el ejemplo de la revolución francesa por donde mancha; pero sí he de decir que en España esa revolución está todavía por hacer; que mientras no se extirpe el cacique, no se habrá hecho la revolución».
Oligarquía y caciquismo como la forma actual de Gobierno en España, Joaquín Costa
“La juventud tiene su lucha, que es derribar a las oligarquías entregadoras, a los conductores que desorientan y a los intereses extraños que nos explotan”
Arturo Jauretche
Cando un fala de caciquismo na Galiza, as miradas cómplices fan a súa aparición en escena á vez que os silencios dificultan enormemente o labor por desentrañar os resortes máis ocultos do exercicio da democracia nesa terra. Para comprender o sentido do voto na Galiza, un ten que entender á súa xente, o seu territorio, comprender e sentir como propio o sentimento de abandono político que os galegos experimentan desde hai décadas. Só así, un poderá comezar a dilucidar unha complexa estrutura social e de poder, que ao longo dos anos soubo adaptar o seu funcionamento para sobrevivir camuflada entre os diferentes modelos políticos do estado español.
Galiza é ese lugar onde os alcaldes levan ininterrompidamente no seu cargo máis tempo que a propia democracia, os altos soldos levan a facer da política un oficio e as amizades…as amizades sen ser sempre as máis adecuadas, sempre resultan importantes para o «correcto» funcionamento do municipio. Entre estes marcos desenvólvese unha democracia de escasa calidade, incapaz de renunciar a lóxicas de poder supostamente xa esquecidas, onde gran parte da poboación atópase refén das institucións, dun goberno entendido como un intercambio de favores, nunca como un garante dos servizos e dereitos que pertencen aos seus cidadáns. As pequenas corruptelas ou a completa adulteración do funcionamento democrático, supoñen na Galiza realidades, non esporádicas, senón permanentes no tempo ante o silencio dunha poboación que poida que polo medo ou pola simple conformidade cos beneficios derivados dese sistema, prefire gardar silencio, aínda que se eles contasen…
Nestas terras, tan só José Manuel Baltar pode ter a ousadía de dicir que o caciquismo está xa erradicado na actualidade, tan só Feijóo pode sobrevivir sen inmutarse a unha vacacións no iate dun coñecido narcotraficante. Aquí as estridencias do gobernante de quenda, os ttrapicheos dos partidos políticos ou as eternas promesas electorais incumpridas, afróntanse xa con certa indiferenza, unha indiferenza que desde o exterior podería ser entendida como docilidade electoral, pero que con todo responde á simple supervivencia ante unha concatenación de sucesos políticos sempre estraños e adversos para os galegos.
A cuestión territorial abarca un eixo vital na vida do cacique. O seu poder, a súa influencia, é ante todo rexional. A súa función, baséase en exercer de intermediario entre a política da capital e as pequenas redes clientelases dos seus dominios, aínda que dentro dese territorio o seu control poida estenderse a asuntos moi variados. O poder do cacique nace no século XIX como unha desviación da democracia, como unha forma de corromper o exercicio do poder representativo. Mentres que nos estados modernos a orixe de todo poder debería residir na vontade do pobo, sendo garantida a súa expresión polas institucións e os seus representantes, nunha nación na que reina o caciquismo, o poder popular é debilitado pola compra-venda de vontades que se produce ou ben ás costas, ou ben directamente en conivencia cunhas institucións deslexitimadas polas súas corruptelas.
O caciquismo ocupou un lugar central nas reflexións da política galega e española desde mediados do século XIX, supón unha forma máis de perpetuar un sistema de poder clientelar, no que a vontade popular e o esforzo colectivo pérdense entre o poder económico e político dunha elite que en España nunca chegou realmente a abandonar a cima da pirámide. Coa restauración borbónica e tras a efémera experiencia republicana, a oligarquía e a corrupción que dela emana, comezan a enquistarse no tecido social e político español funcionando como un dos principais lastres para a evolución democrática que comezou entón o noso país, e na que aínda hoxe nos atopamos inmersos.
Co regreso da dinastía borbónica e a implantación do «turnismo» como desesperada e evidente fórmula para evitar os posibles perigos dos métodos representativos, o caciquismo e a fraude electoral convértense en dous instrumentos vitais para garantir a alternancia das elites políticas no poder. A Constitución de 1876 crea un marco legal onde o sufraxio censitario, o aumento das prerrogativas do monarca ou a especial protección á igrexa, axudan a cimentar no noso país un sistema de corte conservador que se verá totalmente apoiado tras o Pacto do Pardo, no que conservadores e liberais comprométense a manter un sistema canovista que non consistía noutra cousa que o poder oligárquico de sempre camuflado baixo a representación parlamentaria. Con iso, o caciquismo deixa fóra dos circuítos políticos a toda aquela organización ou «movemento» que cuestionase a estrutura do sistema de poder español.
A natureza dos grupos que estruturan as redes caciquiis caracterízase por unha sorprendente complexidade, podendo atopar elementos desta forma de corrupción da vontade popular en ámbitos institucionalizados -recoñecidos e protexidos pola lei- como a igrexa católica, pertencentes ao propio estado como os concellos ou mesmo en grupos informais como os clans familiares. De feito, á hora de encadrar ao cacique na triada de sistemas de autoridade deseñados polo sociólogo alemán Max Weber – tradicional, carismático, e racional-legal- atopámonos con auténticos problemas, podendo chegar a duras penas á conclusión de que o fin último do caciquismo é a procura racional e individual de obxectivos específicos alcanzados ás costas do sistema legal. O cacique, a pesar de vivir nas institucións ou nas súas proximidades, non precisa o poder legal para poder exercer a súa vontade, con todo válese do mesmo para dotar ás súas accións de certa lexitimidade fronte ao pobo, ao mesmo tempo certos sectores do pobo atopan no cacique o seu salvoconducto para garantirse -a través dun intercambio de favores- certas vantaxes competitivas nun sistema claramente inxusto.
O longo proceso da Restauración, atoparía o seu final en 1923 coa «aparición» da ditadura de Primo de Rivera. Entre o numeroso cesamento de cargos e as primeiras aparicións das portas xiratorias -vivíase entón o nacemento doutra gran institución da corrupción española- coa súa conexión directa entre o estado e as grandes empresas do país, a experiencia borbónica tivo tempo para deixar o seu sinal en forma dun feroz mercantilismo intrínseco ao poder. Os caciques, xeralmente membros da alta sociedade, convertéronse en figuras craves durante as próximas décadas na política estatal, grazas aos grandes receos que a monarquía tiña á vontade o seu propio pobo. Entre as atribucións típicas do cacique, incluíanse o elaborar unhas listas electorais nas que destacase un candidato «idóneo” para a súa elección, a manipulación electoral ou o control dos votos de todos aqueles que vivisen nas súas terras, podendo dese modo poder garantir que ese candidato “idóneo” do que falabamos fose finalmente elixido para exercer o poder político. Para garantirse o éxito no seu labor o cacique podía facer uso da violencia física, o despedimento dos traballadores ao seu cargo que non se mostrasen dóciles ou mesmo a impugnación das eleccións cando algo se escapaba do programado dando un resultado electoral que non era o previsto.
O deputado Domingo Fontán adoitaba dicir que «Galicia é un país que non se parece en nada aos demais estados de España; é un país onde apenas hai un palmo de terreo que non estea a pagar prestacións e rendas en froitos, gran, viño, galiñas…» e acertaba plenamente o político galego ao poñer o foco sobre as particularidades territoriais do seu país e o seu destacado atraso na modernización da armazón social. Cando as terras amortizadas en Galiza foron expropiadas e vendidas aos campesiños, a maior parte deles atopáronse con que carecían de diñeiro en efectivo para lograr pagar as terras que traballaban; froito da miseria do pobo galego e a mala planificación política, esas terras foron parar a mans dunha nova clase social parasitaria e rendista, uns grupos de poder que co tempo en moitos casos terminarían confundíndose coa propia estrutura do caciquismo na Galiza. Desde as cidades e mesmo desde a capital española, tomábanse agora as decisións que configuraban o poder na Galiza rural, personaxes como Juan Méndez, empresario que baseaba o seu éxito na trata de escravos habitual por aquel entón na Coruña, acapararon grandes cantidades de terras que servirían para comprar vontades entre unha poboación rural demasiado empobrecida como para exporse encarar novas aventuras políticas.
O caciquismo expandiuse por Galiza dunha maneira rápida e case natural. Cunha distribución territorial infestada de pequenos núcleos de poboación e sen apenas cultura urbana, o campesiño na Galiza atopouse pronto ante unha nova institución que lle arrebataba a súa capacidade para controlar o seu futuro, á vez que supoñía a súa única forma para lograr certa participación política. O cacique precisaba o voto do campesiño da mesma forma que o campesiño non se podía permitir renunciar ás escasas prestacións que o poder local -representado no cacique- podía outorgarlle. Unha vez logrado o acordo entre partes e obtidos os resultados electorais desexados, o cacique xa podía dirixir a súa mirada a Madrid para reclamar a súa recompensa a miúdo en forma de cargos políticos ou suculentas concesións empresariais. O Marqués de Figueroa, José Benito Pardo, Quiroga Ballesteros…, nomes que pasaron á historia da democracia en España, aínda que para iso tivesen que dedicar a súa vida á compra de favores. O paso do tempo converteu a estes nomes e con eles á propia figura do cacique na máis próxima garantía que a poboación galega posuía para acceder a pequenos favores -en realidade falamos de dereitos- que podía proporcionar o sistema político. As eleccións convertéronse da noite para a mañá nun sistema pragmático no que se trataba de elixir como representante ao mellor conseguidor. As conexións con Madrid e a aparente proximidade ao pobo pasaron a converterse as mellores virtudes posibles para un candidato político á hora de presentarse ás eleccións, todo iso a pesar de que a corrupción supurase por cada un dos poros de todas as formacións políticas.
O estalido da Guerra Civil no noso país froito do fracaso do golpe de estado promovido polo fascismo español, trouxo consigo niveis de pobreza e desesperación que non fixeron senón consolidar a pillaxe, o abuso de poder e o intercambio de favores como único mecanismo de poder válido no noso estado. Co final da guerra e a imposición dun réxime ditatorial de corte fascista en España, os estamentos eclesiástico e militar, e a burguesía patria, ademais da clara división entre vencedores e vencidos, sumáronse ao xa consolidado armazón caciquil para perpetuar un mecanismo corrupto de poder que a pesar de a caída da ditadura en 1975, aínda pervive baixo outras formas nos nosos días.
A segunda Restauración borbónica non trouxo a España unha democracia plena, senón unha serie de mecanismos ocos que permiten a supervivencia das elites familiares e os seus espazos de poder. As clases dirixentes da democracia española son en esencia as mesmas que durante o franquismo, na banca, no empresariado, na cúpula militar ou mesmo na política, un pode atopar -sen apenas esforzo- longas dinastías que afunden as raíces do seu poder nas fraudes electorais electorais e na violencia política. Hoxe sabemos que as consecuencias daqueles métodos caciquiis dos primeiros experimentos democráticos no noso país chegaron ata os nosos días, hipotecando con eles calquera posibilidade de cambio dentro dun xogo político aparentemente democrático. As caixas B, as subcontratas, o tráfico de influencias ou as portas xiratorias, seguen facendo hoxe da democracia española un sistema imperfecto, inxusto e non representativo da sociedade galega.
Galiza sufriu especialmente nas súas carnes este fenómeno, nunha terra rica, pero sempre mal gobernada, os niveis de caciquismo aseméllanse a distopías políticas como o sur de Italia ou a arruinada Grecia. Aquí os políticos gobernan coa vista posta en Madrid, funcionan como meros intermediarios co exterior, e moitos dos seus votantes consideran que quizais sexa ese o mellor servizo que poden prestarlles. Pio Cabanillas, Manuel Fraga, Roman Bolseira, Juan José Rosón, Sancho Rof, Pepiño Blanco, Ana Pastor ou o propio Mariano Rajoy, son os claros exemplos de políticos galegos con ambición pero á súa vez cunha escasa memoria e un nulo afecto pola súa terra. Aquí a chegada do AVE prométese cada catro anos, as autoestradas páganse varias veces e os sectores produtivos son escoitados cando non queda outra, cando algún medio que non controle a Xunta -xeralmente foráneo- se interesa polas súas reivindicacións. O cacique na Galiza recompensa aos seus amigos e castiga aos seus inimigos, poucos son os que en pequenas poboacións de menos de mil habitantes se atreven a enfrontarse ao poder que representa. O reverter as maiorías que ostenta o bando corrupto resulta especialmente complicado cando perder o enfrontamento co poder pode resultar canto menos molesto para o cidadán que se atreva a tal ousadía.
Baixo o longo mandato de Fraga, a estrutura caciquil multiplicouse na Galiza ao considerar o seu goberno a esfera institucional como unha propiedade particular. O mandato do Partido Popular conduciu á instalación dun dispositivo clientelar que gobernou o país baseándose no continuo intercambio de favores, a arbitrariedade da administración e o arraigamento dos hábitos de pura dependencia que con ela mantiña gran parte da cidadanía encargáronse de desactivar a posible competencia política promovendo dese modo unha maior concentración do poder e a posterior perpetuación da figura do cacique no noso territorio.
As maiorías esmagadoras e o poder dos caciques seguiu aumentando na Galiza a pesar de a chegada da democracia, só así se pode explicar a súa presenza nos discursos dunha oposición política que aínda hoxe se presenta ocasionalmente como alternativa ao caciquismo ante uns electores habituados a campañas electorais neses termos. Do contrabando ao narcotráfico, pasando pola recentes e detectivescas tramas políticas, a particularidade do corrupto sempre estivo moi presente na vida dos galegos; entre os anos 80 e 90 o sistema político na Galiza funcionou como unha maraña de complexas relacións entre o poder político central e o clientelismo local, sustentado dese modo un fenómeno no que os votantes de numerosas aldeas e pobos galegos, votaban por aquel representante que lle podía conseguir un traballo ao seu fillo, achegaba maiores recursos ás festas locais ou simplesmente mostrábase como un gobernante máis campechano. .
Nomes como o de Julia Ávalos Pérez, José Baltasar Silveira Cañizares, Pedro Fernández Puentes, Fernando Fernández Tapias, Juan Manuel Urgoiti López de Ocaña, a familia Calvo Pumpido ou Josefa Ortega Gaona e a familia Ortega, forman aínda hoxe parte deses círculos de poder paralelos á democracia, lugares nos que máis a miúdo do desexado tómanse as verdadeiras decisións que decantan por un carreiro ou outro a política galega. A influencia do poder económico sobre o político e a capacidade deste para garantir oportunos empuxóns electorais aos partidos que favorezan os seus desexos, continua supoñendo unha realidade na Galiza directamente enlazada con aquel caciquismo que aínda que non nacía na Ilustración, atopaba nela as condicións perfectas para o seu desenvolvemento.
Na Galiza de hoxe o carretaxe de votantes, as dinastías familiares nas institucións como método de pago político ou as portas xiratorias conviven cos métodos máis recentes e sofisticados, para garantirse as vontades dos votantes. As privatizacións ou os pelotazos urbanísticos axudaron a crecer a unha nova xeración de caciques que parasita a democracia na Galiza da mesma forma que o levan facendo durante décadas os seus predecesores, simplesmente os mesmos cans con diferente colar.
Tan só coa desaparición paulatina do rural galego parece á súa vez comezar a transformarse o poder do cacique local. Coa maior parte da sociedade galega vivindo xa en cidades de máis de 100.000 habitantes, a corrupción e o clientelismo local comezaron a adaptar os seus métodos aos novos tempos. As grandes tramas, os paraísos fiscais, o financiamento ilegal ou as mordidas nos contratos públicos comezaron a ocupar o espazo dun poder paralelo á democracia que durante séculos supuxo un pintoresco lugar na estrutura do poder galego. Atrás, aos poucos -moi aos poucos e pelando con uñas e dentes diría eu- comezan a quedar os tempos nos que o alcalde de Morgade -unha parroquia de 350 habitantes de Xinzo de Limia- podía recibir das mans de José Luis Baltar 3.000 euros en billetes de cincuenta como particular adianto ata que chegase unha subvención que se lle resistía á localidade. O presidente da Deputación de Ourense durante 22 anos e gañador por maioría absoluta de 38 eleccións co Partido Popular, sabíase inmune a calquera reproche. Excéntrico e ostentoso como os máis famosos narcotraficantes da Galiza, Baltar facía das institucións de todos un particular pazo desde o que xestionar os seus escuros negocios.