“Os cataláns, os galegos e os vascos serían anti-españois se quixesen impoñer o seu xeito de falar á xente de Castela; pero son patriotas cando aman a súa lingua e non se a mudan por outra. Nós comprendemos que a un galego, a un vasco ou a un catalán que non queira ser español lle chamen separatista; pero eu pregunto como lle deben chamar a un galego que non queira ser galego, a un vasco que non queira ser vasco, a un catalán que non queira ser catalán. Estou seguro de que en Castela, a estes compatriotas chámanlles «bos españois», «modelo de patriotas», cando en realidade son traidores a si mesmos e á terra que lles deu o ser. ¡Estes si que son separatistas!”
Alfonso Daniel Rodríguez Castelao
«Son españoles… los que no pueden ser otra cosa»
Antonio Cánovas del Castillo
«Este maldito país es una gran pocilga
Ministros, gobernadores, presidentes que se tocan los cojones
Este maldito país es una gran pocilga»
Maldito País – Eskorbuto
En vésperas do 12 de outubro, data que inexplicablemente algúns aínda hoxe se empeñan en lembrar con orgullo, mentres levan o estandarte dun imperio español xa morto, non podo evitar lanzar nestas liñas unha pequena reflexión sobre os ecos de esas batallas que nunca cesaron del todo, poñendo especial foco nas resistencias que, como murmuros no vento, se negan a ser borradas. Porque mentres a historia oficial segue insistindo en falar de descubrimentos, civilización e evanxelización, a memoria dos pobos de Nosa América recorda que aquel día non marcou o inicio dun amigable encontro, senón o comezo dunha resistencia interminable fronte á barbarie. Os pobos indíxenas mantiveron ao longo do tempo o seu verdadeiro nome: invasión, saqueo, xenocidio. O 12 de outubro, celebrado por Madrid como un triunfo memorable, supuxo para os que resistiron e aínda resisten, o seu primeiro berro de insubmisión.
Desde aquel remoto 1492, cando a brétema da conquista se cerniu sobre o continente americano, o capitalismo atopou no Novo Mundo un terreo fértil para o seu voraz desenvolvemento, á costa do sangue, do sufrimento e da escravitude de pobos alleos á cobiza e á depredación. A rapina da coroa española, lonxe de ser unha simple busca de terras, constituíu un proceso sistemático de desposuír e explotar recursos. Neste vasto continente, as montañas que antes lograban murmurar a memoria dos antergos comezaron a chorar o ouro e a prata que os españois, con a cobiza reflectida nos seus ollos, arrincaban das entrañas da terra, arrebatada a ferro e lume aos seus lexítimos donos. As minas de Potosí pronto se converteron no símbolo deste despoxo, onde miles de indíxenas foron sometidos a condicións inhumanas de traballo, escravizados co único fin de converter a xenerosidade daquela terra en riqueza acumulada por uns poucos, un desmedido lucro que unicamente se depositaba nas mans daqueles que vestían armaduras brillantes e sentaban en tronos construídos sobre o sufrimento e a morte de moitos outros.
A brutalidade do sistema de encomenda, que converteu aos indíxenas en man de obra forzada para o apurado desenvolvemento da coroa española, revela a verdade oculta tras a lenda rosa da colonización, que presenta aos españois como heroes civilizadores. Nesta narrativa ficticia, os conquistadores esquecen conscientemente as voces dos pobos orixinarios, cuxas historias ata fai ben pouco nunca foran narradas pola historiografía oficial e cuxas loitas foron silenciadas pola clase dominante. Mentres o ouro e a prata brillaban nas mesas de Europa, o eco dos gritos daqueles que eran desposuídos do seu fogar aínda soaba nas montañas e os vales, creando un contrapunto dramático imposto polo colonialismo que aínda hoxe persiste no tempo.
Malia á brutal opresión sistemática imposta pola conquista española, os pobos indíxenas non permaneceron sometidos en silencio. A súa resistencia foi unha constante no proceso colonial e postcolonial. Un exemplo diso é Túpac Amaru II, que xa en 1780 liderou a primeira gran revolución indíxena que tivo lugar no virreinato do Perú. Co fervor do corazón rebelde de quen nunca se dobra, o líder indíxena logrou mobilizar a diversos grupos sociais nun levantamento contra o dominio español, facendo resoar o berro de liberdade en cada recuncho da terra que unha vez pertenceu ao seu pobo. Esta revolta foi unha clara manifestación da loita pola autodeterminación e a dignidade dos pobos indíxenas fronte á explotación e o abuso. Outros líderes como o mapuche Caupolicán foron empalados ou desmembrados por desafiar ao invasor, pero, ao igual que o pobo maya, malia ser derrotados na batalla, foron numerosos os pobos que continuaron organizándose e resistindo ao invasor desde a penumbra da selva, sempre dispostos a un novo levantamento en busca da liberdade. Tan só o pobo que se organiza e loita pode confiar na vitoria.
Desde o instante en que as carabelas de Cortés e os seus homes tocaron as costas de Yucatán, un novo capítulo de sometemento escribíase na pel da terra de Nosa América e na historia da humanidade. Os pobos mayas, que floreceran mergullados nunha rica cultura e unha profunda conexión co seu contorno, foron privados das súas terras e sometidos a un novo tipo de explotación no que os recursos arrincados das entrañas da terra eran só a cara visible dun proceso de dominación que devastou non só corpos, senón tamén espíritos e tradicións.
Co paso do tempo, a dominación española deu paso a novos tipos de opresión. As reformas liberais do século XIX, en lugar de traer alivio a unha poboación que ansiaba liberarse dos efectos do colonialismo, só profundaron o sufrimento dos pobos indíxenas, que, malia á nova realidade herdada, continuarían sendo tratados como cidadáns de segunda clase na súa propia terra. A chegada do capitalismo, coas súas promesas de modernidade e progreso, traduciuse, por tanto, en máis privación, máis explotación e maior sufrimento. As poboacións indíxenas, empuxadas ao abismo da pobreza e da pobreza, comezaron entón a organizarse, a recordar as súas raíces, a recuperar a súa voz nun mundo que parecía decidido a silenciálas.
Os ecos de resistencia deixaríanse escoitar de novo en conflitos abertos como a Guerra de Castas en Yucatán, que comezaba en 1847 e se estendería durante máis de 50 anos. Este conflito, como un río que se nega a ser contido, arrastraba consigo a herdanza dun sistema imposto e unha explotación incesante. En cada enfrontamento contra o opresor, en cada estratexia de resistencia e en cada pobo en armas, o eco da historia resoaba, negándose a aceptar a rendición dun continente. A medida que a guerra avanzaba, as comunidades forxaron alianzas, construíron redes de apoio e organizaron resistencias para enfrontar a un inimigo que, por xeracións, buscou completar un xenocidio aberto contra os pobos en resistencia. A revolución indíxena organizábase en torno á defensa dos seus dereitos, a restauración das súas terras e o rexeitamento das políticas de doma e castración que perduraban desde a época colonial, agora en mans de monicreques ao servizo da coroa e do lucro capitalista. En cada batalla e en cada levantamento, os pobos indíxenas demostraron que o seu espírito indomable seguía vivo, desafiando as narrativas de dominación impostas.
As atrocidades cometidas polos colonizadores españois foron só o inicio dun ciclo de violencia que se perpetuou ao longo dos séculos. A imposición dunha cultura allea, a relixión e o roubo de terras ancestrais inscríbense nunha narrativa que glorifica a hispanidade como unha idea que, lonxe de unir, convertese nun símbolo de opresión e exterminio. A hispanidade que algúns celebran hoxe con orgullo desde os seus cómodos asentos en Madrid é, en realidade, un absurdo que ignora o sufrimento e a resistencia daqueles que foron privados da súa identidade e dignidade. A lenda dunha colonización harmoniosa, imposta polo españolismo, desvélase rapidamente ante o sufrimento e a resistencia dos pobos orixinarios na súa loita contra un sistema que buscaba rachar non só a súa existencia física, senón tamén a súa cultura e o seu ser.
O que se celebra o 12 de outubro en España é a negación desa historia: a glorificación dun proxecto imperial que impuxo o seu dominio non só sobre os pobos indíxenas de América, senón tamén sobre as nacións e culturas que habitan a península ibérica. Esa mesma bandeira rojigualda, símbolo do poder colonial, é a que hoxe ondea como emblema da “unidade indivisible” dun Estado forxado baixo a conquista e o despotismo colonial. Acaso non se asemella esta imposición da lingua, os símbolos e as institucións a o que fixeron os colonizadores en terras afastadas? Os pobos de Galiza, Catalunya, Andalucía, Canarias ou Euskadi, ao igual que os pobos indíxenas da Nosa América, tamén coñecen de primeira man o que significa resistir ante a forza dun imperio que busca uniformar, someter e borrar a súa propia identidade.
E é que, como aseguraba Eduardo Galeano, a historia non está feita de heroes anónimos que acatan o seu destino, senón tecida polas pequenas accións de rebeldía que desafían a narrativa do poder. A resistencia indíxena ensínanos que a loita pola liberdade non ten fin. Así o demostran a Revolución Cubana, a Nicaragua Sandinista, a Venezuela Bolivariana e todos aqueles pobos que, en defensa da súa terra e dos seus dereitos ancestrais, enfrontan os grandes terratenentes e as multinacionais que buscan domalos, resistindo con dignidade ese embate do mesmo xeito que o fixeron os seus devanceiros hai séculos contra os colonizadores españois.
E non só son os pobos indíxenas da nosa América os que hoxe continúan esta resistencia. En Palestina, o pobo loita contra a ocupación israelí do mesmo xeito que os pobos de América se defenderon do avance dos conquistadores. En Iemen, mulleres e homes resisten ás forzas invasoras que, como nos tempos de antano, buscan destruír a súa cultura e apropiarse dos seus recursos. Acaso non é a mesma lóxica de saqueo imperial que aplicaron os conquistadores en América Latina?
O 12 de outubro é un recordatorio de que a loita contra o opresor e o espolio imposto polos colonizadores é unha batalla herdada polos pobos e que resulta imposible de derrotar ata que o último alento poña fin á barbarie do capitalismo. Os españois que, á esquerda ou á dereita, hoxe izan a bandeira rojigualda con orgullo, esquecen que aqueles que defenderon ese imperio son os mesmos que venderon a súa nación aos intereses das potencias estranxeiras, primeiro aos ingleses e logo aos norteamericanos. Os que hoxe en Madrid se senten patriotas baixo a bandeira da hispanidade non comprenden que glorifican e aplauden un sistema de dominación baseado en arrincar os recursos dos pobos e sometelos á cruel explotación da súa forza de traballo.
Como ben sabían líderes como Fidel Castro, Ernesto Che Guevara ou Hugo Rafael Chávez Frías, a loita pola verdadeira liberdade susténtase na solidariedade internacionalista. Non se pode liberar un pobo sen liberar o mundo e nunca un pobo que oprime a outro poderá gozar da luz da liberdade. A resistencia indíxena, campesiña e obreira fronte ao espolio colonialista non é unha cuestión do pasado, senón que supón a faísca viva que aínda pode prender os cimentos deste sistema colonial e capitalista. E é neste sentido que o 12 de outubro non é un día de celebración, senón un día para lembrar que a verdadeira historia escríbena os pobos que non se renden, os pobos que aínda no medio da derrota, logran plantar cara ao vento.